بررسی قابلیت حقوق مالکیت ادبی و هنری در حمایت از نمودهای فرهنگ عامه

بخش عمده­ مصادیق نمودهای فرهنگ عامه یا فولکلور را ادبیات و ترانه­ها، طرح­ها و نقش­ها، موسیقی و غیره دربرمی‌گیرد؛ از این‌رو، چندان شگفت­آور نیست اگر در استفاده از قابلیت­های نظام مالکیت فکری، حقوق ادبی- هنری را به عنوان نخستین قالب برگزینیم؛ چرا که موضوعات مورد حمایت آن، قرابتی بسیار با آثار فولکلوریک دارد. این آثار را می­توان در دسته­های گوناگون مورد حمایت حقوق ادبی و هنری از قبیل: آثار ادبی، موسیقیایی، هنرهای تجسمی و غیره قرار داد و ممکن است در بدو امر این‌گونه به نظر برسد که نظام مزبور به نحوی مطلوب می­تواند این نمودها را مورد حمایت قرار دهد کما اینکه برخی از نظام­های حقوقی نیز این رویکرد را برگزیده و شباهتی تام، میان این دو برقرار کرده‌اند. با این وجود، تدقیق در پیش­شرط­های حمایت در نظام حقوق ادبی - هنری، این واقعیت را آشکار می‌سازد که به‌رغم شباهت اولیه میان موضوعات حمایت؛ نمودهای فرهنگ عامه فاقد بسیاری از شروط اولیه و بنیادین اثر قابل حمایت در نظام ادبی و هنری هستند. پدیدآورندگی، دارندگی حقوق، اصالت و ابتکار، ثبوت در قالب مادی و محدودیت طول مدت حمایت از آثار، همگی از اصول بنیادین این نظام حقوقی هستند که حمایت بر پایه­ آن­ها اعطا می­شود. در مقابل، نمودهای فرهنگ عامه با هیچ­یک از این شروط حمایت تطبیق نمی­یابند. به­رغم این مشکلات، بسیاری از صاحب­نظران و حقوق­دانان تلاش نموده­اند مفاهیم پیش­گفته را با توجیهاتی گوناگون بر نمودهای فرهنگ عامه نیز تطبیق دهند و از این طریق، با تغییراتی اندک، نمودهای مربوطه را تحت گستره­ حمایتی نظام حقوق ادبی و هنری قرار داده و از مزایای آن بهره بگیرند. با این حال به نظر می­رسد به‌رغم شباهت موضوعات، شروط حمایت در نظام پیش­گفته را به سختی می­توان در مورد نمودهای فولکلوریک احراز کرد؛ علاوه بر این، هدف از حمایت برای این دو دسته از آثار با یکدیگر بسیار متفاوت است. این تفاوت­ها در عمل، نه تنها موجب ورود استثنائات بسیار بر نظام ادبی - هنری برای جا دادن آثار فولکلور به عنوان موضوعات قابل حمایت در این نظام خواهد شد؛ بلکه در نهایت نتیجه­ای مطلوب نیز به دست نخواهد داد؛ از این‌رو، به نظر می­رسد تحمیل آثار فولکلوریک بر نظام حقوق ادبی - هنری برای هیچ­یک از دو سوی رابطه سودی نخواهد داشت و مطلوب­تر آن است که درصدد طراحی یک نظام حمایتی ویژه برای این موضوعات برآییم.